Obiekty
Szlaku Renesansu:

Budowla o walorach obronnych była główną i reprezentacyjną rezydencją Branickich. Jej zręby pochodzą zapewne z początków XVI w. Pełniła wówczas rolę wieży obronno-mieszkalnej. Dzisiejszy kształt uzyskała ok. 1603 r., po dobudowaniu sieni do budynku, który pierwotnie miał jedno wnętrze. Rozbudowę rezydencji przypisuje się Janowi Branickiemu (zm. 1611), staroście niepołomickiemu, łowczemu krakowskiemu, kasztelanowi żarnowieckiemu i bieckiemu. Modernizacji siedziby rodowej dokonał słynny warsztat Santi Gucciego (artysta jest autorem min. nagrobków króla Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu). W sąsiedztwie mogły stać budynki drewniane (mieszkalne i gospodarcze), które nie przetrwały do naszych czasów. Zapewne w tym czasie powstał też włoski ogród geometryczny.

Budowlę wzniesiono na planie prostokąta (ok. 12 x 10 m). Wieża ma trójdzielne piwnice, sklepione kolebkowo. Na parterze, wzniesionym z cegieł w układzie polskim, znajduje się sień ze schodami na piętro oraz duża izba nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Podobny układ dwudzielny występuje na piętrze, przykrytym belkowanym stropem modrzewiowym. Dach budowli określa się jako pogrążony lub koszowy (tzn. taki, w którym części zewnętrzne są umieszczone wyżej niż część środkowa). Jest on osłonięty attyką z arkadami i grzebieniem krenelażowym, czyli charakterystycznym, zębatym zwieńczeniem muru obronnego. Woda deszczowa odprowadzana jest na zewnątrz przez rzygacz. Elewację zdobi, typowe dla Renesansu, sgrafitowe boniowanie, które ma imitować mur z naturalnego kamienia. Technika sgrafitto polega na nałożeniu kolejno dwóch różnobarwnych warstw tynku a następnie wydrapaniu warstwy zewnętrznej. W ten sposób powstał żółto-szary wzór.

Kunszt dłuta mistrzów skupionych wokół Santi Gucciego ujawnia późnorenesansowy wystrój sali na piętrze, zwłaszcza rzeźbiony kominek z wapienia pińczowskiego oznaczony datą 1603. Węgary obramienia stanowią pilastry herbowe na zwierzęcych szponiastych łapach. Dźwigają one na głowach woluty kapiteli jońskich, na których spoczywa belkowanie, ozdobione gzymsem i kartuszem herbowym. Pole kartusza wypełniają przedstawienia pięciu herbów: w górze Jastrzębiec i Nowina, w dole Gozdawa i Pobóg, a w środku mniejsza tarcza z herbem Sulima. Bogato dekorowana jest również nadstawa kominka. Jej środek zajmuje drugi kartusz herbowy mieszczący wyobrażenia herbów Kotwicz, Gryf i Zabawa. Wokół tarczy widnieją litery, które czytamy: Ioannes de Ruszcza Branicki, Castellanus Zarnowiensis, Capitaneus Niepolomicensis (Jan z Ruszczy Branicki, kasztelan żarnowiecki i starosta niepołomicki). Nad nim znajdują się klejnoty herbowe. Mistrzowsko wykonany jest również portal (obramowanie drzwi wejściowych). Jego gzyms zdobią liście akantu i ślimacznica. Kartusz herbowy umieszczony na środku gzymsu przedstawia herb dziedziców Branic – Gryf.

Ogród włoski geometryczny z XVII wieku
Nieodłączną częścią siedemnastowiecznej rezydencji Branickich był park. W latach 1598-1606 Jan Branicki zatrudnił w Branicach artystów włoskich, którzy nadali jego reprezentacyjnej budowli renesansowy wystrój. Zapewne równocześnie powstało, modne wówczas założenie ogrodowe typu włoskiego, usytuowane w miejscu dzisiejszego parku.

Był to ogród geometryczny z dwoma tarasami (poziomami), wielownętrzowy, w odmianie szerokiej. Główne wnętrze stanowił właściwy ogród ozdobny skomponowany na planie kwadratu. Prostopadłe alejki dzieliły go na 9 kwater z niską roślinnością. Od strony północnej, wschodniej i zachodniej ogród był zamknięty alejami. Ścieżki ogrodu włoskiego krzyżowały się we wschodniej części parku z główną aleją grabową. Skrzyżowania te zaakcentowane były okrągłymi altanami z drzew. Dalej rozciągał się sad owocowy. Relikty alei grabowej są do dziś czytelne w kompozycji parku i wiedzie przez nią część naszej trasy. Ozdobne wnętrze znajdowało się na wyższym tarasie. Było ono oddzielone od tarasu niższego ceglanym murem oporowym (częściowo zachowanym) i zapewne umieszczoną na nim balustradą. Stąd rozciągał się malowniczy widok na południe, na staw z wyspą, rozległe łęgi wiślane i wzniesienia przedpola Beskidów. Na tarasie niższym znajdował się ogród warzywny.

Prawdopodobnie już w tym czasie, w niższej części parku, funkcjonowała oranżeria (pomarańczarnia), zachowana do lat 60-tych XX w. Był to parterowy budynek ogrodowy, znacznie przeszklony, w którym hodowano rośliny egzotyczne lub służył jako ogród zimowy.

Jacek Górski